به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، صنعت خودروی ایران طی دو سال اخیر با تشدید تحریم‌ها دچار سقوط شدید در تولید و حتی کیفیت شد، این در حالی است که خودروسازان پیش از این مدعی بودند در حد بالایی داخلی‌سازی دارند. حال که بحث لغو احتمالی تحریم‌ها در سال 1400 مطرح شده است، این نگرانی وجود دارد که مدیریت سیاسی خودروسازان در کشور مجدداً اشتباهات گذشته را تکرار کند و صنعت خودروی کشور را دودستی تقدیم شرکای بد مثل پژو و رنوی فرانسه نماید.
خبرگزاری تسنیم برای بررسی چشم‌انداز صنعت و بازار خودرو میزگردی با حضور ابوالفضل خلخالی کارشناس بازار خودرو و عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت، مرتضی شجاعی کارشناس بازار خودرو و آرش محبّی‌نژاد دبیر انجمن صنایع همگن نیرومحرکه و قطعه‌سازان خودرو برگزار کرد که بخش دوم این میزگرد به‌شرح زیر است:
*محبی‌نژاد: از پروژه ال90 دفاع جانانه می‌کنم
تسنیم: آقای محبی‌نژاد، به‌نظر می‌رسد ما در آن سال‌هایی که با تشدید تحریم‌ها روبه‌رو نبودیم چندان به قطعه‌سازی داخلی توجهی نمی‌شد و همین امر عاملی شد تا بعداً شاهد آسیب‌هایی در بخش تولید قطعه باشیم، به‌نظرتان صنعت قطعه‌سازی داخلی ما توان همراهی را با بخش خودروسازی دارد با فرض اینکه اصلاً تحریم باشیم یا نباشیم، ما توان طراحی صفر تا صد را داریم؟
محبی‌نژاد:بگذارید نخست پاسخی به صحبت های آقای خلخالی داشته باشم. ترکیه که خودرو می آورد آنجا قطعه‌سازان او در تیراژ‌های میلیونی تولید می‌کنند، صادرات قطعات ترکیه به زنجیره تامین همان خودروهایی که در ترکیه تولید میشود صورت می گیرد. به عبارتی این صحبت از اساس ایراد دارد که در یک شرایط امنیت و ثبات اقتصادی، سیاسی و روابط بین‌الملل با امنیت سرمایه‌گذاری چه برای بخش داخلی و چه برای بخش خارجی، شما بیایید یک خط تولید قطعه را برای خودرویی که در ایران می خواهد 200 هزار دستگاه تولید بشود راه اندازی کنید. بر اساس مزیت های نسبی کشور این قطعه ای که در ایران تولید میشود را روی تیراژ 200 هزار تا نمی‌بندند بلکه بر روی تیراژ 3 میلیون می‌بندند، چرا؟ چون توجیه اقتصادی باید داشته باشد.
ما اقتصاد و صنعتمان سیاست زده است. اما نکته مهم اینجاست ما در سیاست یک مرکزیت تصمیم گیری و فرماندهی داریم اما در اقتصاد هیچ هماهنگی با آن مرکزیت تصمیم‌گیری وجود ندارد در نتیجه خودروهای پسابرجامی که می آیند شکست می‌خوریم به خاطر همین ایزوله بودن کشور از جهان است.
مثلاً شما در ال90 نگاه کنید، با اینکه آن موقع خیلی درها بسته نبود فکر می کنید استراتژی ما این بود که اگر قطعه برای ال نود تولید می‌کنیم در زنجیره تامین رنو قرار می‌گیریم! من قویا از پروژه ال 90، دفاع جانانه می‌کنم. ما در ال 90، 55 درصد عمق ساخت داخل داشتیم نه 45 درصد. البته عمق ساخت داخل بیشتر نشد چون مقرون به صرفه نبود. اما الان چرا رفتیم؟ برای اینکه چاره نداریم، روی بیچارگی این کار را کردیم!در زمان حاضر که ای‌سی‌یو تولید می‌کنید آن‌هم با تیراژ 200 هزار دستگاه، برای اینکه دیگر واردات نمی‌توانید انجام دهید.
*با رفع تحریم نه از تاک، نشان خواهد ماند، نه از تاکنشان
پس بیایید با هم صادق باشیم، از روی بیچارگی ما نهضت ساخت داخلی را تقویت می‌کنیم و این همه هم توفیق داشتیم، از جمله مزایای تحریم‌هم همین بوده است. بعد از اینکه تحریم‌ها حذف بشود، نه از تاک، نشان خواهد ماند و نه از تاکنشان، منطق اقتصادی حکم میکند وقتی جنس خارجی با قیمت پایین‌تر با تیراژ بالاتر تولید میکند کسی از قطعه‌ساز داخلی خریدی نمی کند؟
تسنیم: یعنی هیچ ضمانتی برای استمرار نهضت ساخت داخل به قطعه‌سازان داده نشده است؟
محبی‌نژاد: ما این همه گفتیم بسته مشوق‌های ساخت داخل را تدوین کنید تا دوران بازگشت سرمایه قطعه‌ساز گارانتی شود هیچ کس توجهی نکرد. من الآن به شما به‌ضرس قاطع می‌گویم ما در خودروی تارا، 92.5، 93 درصد داخلی سازی کردیم. در خودروی ال 90، 55 درصد داخلی سازی کردیم. شما می‌گویید داخلی سازی نشده است! خوب صرف نداشته است، چرا در تارا 93 درصد شده؟ صرف داشته؟ نه! چاره نداشتیم. ما تا حدی در داخلی‌سازی وضعیت نسبی داریم اصلا شکی نیست. برای قرارگیری در زنجیره تامین خودروسازهای بین المللی ما بسیار مستعد هستیم اما لازمه این موضوع تعامل با دنیا است.
شرکت خود ما 18 سال است که صادرکننده هستیم. به اندازه 3 برابر تولیدمان ما با فرانسوی ها قرارداد صادرات داشتیم اما الان 7 سال است که نتوانستیم صادرات خود را به فرانسه داشته باشیم.
* هیچ وقت دنبال خودکفایی ملی در بحث خودرو نبودیم
مجموعه قوانین و مقررات حاکم بر یک کشور تعیین میکند که سرمایه کجا جذب شود؟ پس اصلاً ما دنبال خودکفایی ملی در بحث خودرو هیچ وقت نبودیم. حاکمیت هم نبوده، قطعه‌سازمان هم نبوده که اگر بود مثل کره رفتار می‌کرد. در کشور تا جایی که مزیت نسبی اجازه داده داخلی سازی صورت گرفته است.
بنده یک نکته دیگر به شما بگویم، خودروهای کرمان خودرو چرا داخلی سازی نشد؟ برای 20 هزار دستگاه ما برویم داخلی سازی کنیم؟! ال 90 چند هزار دستگاه تولید شد؟ اگر با یک سرمایه گذاری مشترک مثلا روی یک پلت‌فرم بتوان فیست لیفت های مختلفی را تولید کرد که هم مردم را راضی کند هم تنوع تولید داشته باشد، در این اشل اقتصادی به طور حتم یک قطعه‌ساز برای همان خودرو در 10 مدل، می‌آید قطعه تولید میکند و تیراژش اقتصادی میشود.
* نگذاریم ارزهای بلوکه‌شده با کالا وارد کشور شوند؟
بگذارید من یک هشدار بدهم ما بیماری‌ای به‌نام بیماری هلندی زیر سبد حذف تحریم‌ها داریم. اگر این بیماری هلندی اقتصاد ما را درگیر کند، تمام صنایع ما به خصوص صنعت خودرو زمین‌گیر می‌شوند، قطعه‌سازان زمین‌گیر می‌شوند . شاید بتوان از صندوق توسعه ملی کمک گرفت و ارزهای بلوکه شده به جای انتقال از طریق کالا به صندوق توسعه ملی واریز شود. می توان این منایع ارزی را برای پروژه‌های زیربنایی، ماشین آلات، دانش های فنی، انتقال تکنولوژی صرف و کالا وارد کشور نکنیم.
تحریم برداشته شود ما صنعتمان دچار رکود خواهد شد اگر درست مدیریت نکنیم. اما چرا امروز داخلی سازی در کشور ایجاد شد. برای اینکه از ما خواستند. این همه قطعاتی که هیچ وقت فکرش را نمی‌کردیم در همین کشور شروع به تولید شد. ما چاشنی انفجاری ایربگ را در بخش خصوصی هرگز نمی‌ساختیم الان صنایع دفاع دارد می‌سازد. یا یک سری آلیاژهایی که کاربردهای چندگانه دارد. متأسفانه باید بگویم امروز خودروسازان در قالب طرح تهاتر در صددند تمام قطعاتی که داخلی سازی شده را وارد کنند حتی برخی از قطعات را وارد کرده‌اند.
تسنیم: مگر ممنوعیت نداریم؟ چطور با نهضت ساخت داخل قطعه وارد کشور می‌کنند؟
محبی‌نژاد: ببینید! بدبختی ما همین است. الان ما قطعه‌سازی را داریم که با یک سوم ظرفیت کار میکند. با امید سرمایه‌گذاری کرده است. به امید اینکه در نهضت ساخت داخل حضور پیدا کرده است. ما یک بسته مشوق 10 آیتمی آماده کرده بودیم، هرگز مصوب نشد!نه دولت تضمین داده، نه خودروساز، که من با این قیمت در این 5 سال که شما تولید می‌کنید به این تیراژ از شما می‌خرم، به محض اینکه پول ندارد بدهد چند سورسی راه می‌اندازد، این پدیده چند سورسی هم واقعا بحث حادی است، شما پول ندارید به سورس اول بدهید چه برسد به سورس های بعدی!
در این شرایط بخش خصوصی به چه دلیلی باید در قطعه‌سازی سرمایه‌گذاری کند؟ شما می خواهید سرمایه‌گذاری کنید چرا می‌آیید در قطعه‌سازی؟ به خاطر سوداوری است دیگر. وقتی سرمایه گذار ببنید این موضوع برای آن سودی ندارد به طور حتم ورود پیدا نخواهد کرد.
*واردات غیرقانونی قطعات بی‌کیفیت پراید و پژو405 از هند و چین
امسال قاچاق قطعات فقط و فقط به‌دلیل ضعف تولید داخلی بود. تولیدکنندگان قطعات خودرو چنان زمین‌گیر شدند که فعالیت برای برخی سخت شده است. برای پراید قطعه از چین و هند وارد شده، خدا می‌داند چقدر برای پراید و 405 که تولید داخل است قطعات وارد شده است! چرا قطعه بی کیفیت از هند برای پراید وارد شود! دلیلش چیست؟ دو تا دلیل دارد؛ دلیل شماره یک: کسی که می‌رود قاچاق میکند 9 درصد ارزش افزوده، عوارض ورود، مشکلات هزینه‌های ثبتی و عوارض و … را نمی دهد. قاچاقچی 40 درصد از تولیدکننده داخلی جلوتر است. دوم: تولید داخل با ضعف روبرو شد، قطعه‌سازان ما قطعه برای خودروساز ندارند وای به حال اینکه بخواهند بازار را تامین کنند.
یک سؤال از شما بپرسم؛ مگر الآن واردات قطعات خودرو و مواد از کشورهایی که صنعت خودرو ما را تحریم کردند ممنوع نیست؟ آیا واردات خودرو کلاً به‌خاطر این موضوع ممنوع شده است؟ نه، چراکه ما در همان سال نخست تشدید تحریم‌ها از همان کره که پیشتاز تحریم ما بود خودرو وارد کشور کردیم امروز هم ارزی نداریم وگرنه خودرو می آوردیم.
بنده به‌عنوان بخش خصوصی قطعه‌سازی صراحتاً اعلام می‌کنم ما حمایت تعرفه‌ای نمی‌خواهیم. تعرفه ای بگذارند که ضربه‌پذیری واردات نداشته باشیم، آزاد کنند. ما در انجمن محاسبه کردیم تعرفه‌ای که ضربه پذیری واردات برای قطعه‌سازی نداشته باشد 32 درصد است. الان تعرفه واردات قطعات 15 درصد است یعنی ما 15 درصد حدودا ضربه پذیری واردات داریم. به عبارتی شما ارز داشته باشی، اصلا تولید نکنی به نفعت است.
نرخ فولاد سه برابر شده بعد می‌گویند خودرو باید قیمتش همین قدر بماند چرا؟ چون مردم صدایشان در می آید، مردم که دارند صد میلیون پول پراید می‌دهند، پس به فکر مردم هم نیستند.
نهضت ساخت داخل تا زمانی که با سیاست گذاری مناسبی همراه نباشد نتیجه بخش نخواهد بود. تا وقتی یک سند محکم حاکمیتی پشت نهضت ساخت داخل نباشد با حذف تحریم ها اوضاع برای قطعه ساز مانند گذشته خواهد شد. کل سرمایه‌گذاری تولیدکننده چراغ‌ساز در خودروهای پسا برجامی ازبین رفت چراغ ساز شماره یک ایران در حال ورشکستگی است. این ایرادات واقعا ساختاری است.
* بعد از دو سال و نیم تحریم همچنان منتظریم دوباره درهای کشور باز و قطعه وارد کشور شود
شجاعی: در زمان حاضر دو سال و تقریبا سه ماه است که با تشدید تحریم ها روبه رو هستیم. بعد از دو سال و سه ماه کار به جایی می‌رسد که رهبر انقلاب در سطح گفتمان راهبردی به موضوع ورود کنند که خودروساز برود مثلا با وزارت دفاع همکاری کند . می‌خواهم بگویم ما همچنان بعد از دو سال و نیم منتظر ماندیم که دوباره درهای کشور باز شود که دوباره قطعه را بگیریم. من می‌گویم چرا؟ ایراد کار کجاست؟ شما می دانید که در کف بازار تقاضای خودرو مایل به صفر است. در یک سال اخیر حتی در دورانی که جهش نرخ ارز را داشتیم، حجم معاملات به شدت کاهش پیدا کرد.
ما که خودمان انتقاد به شیوه ورود شورای رقابت داریم، می‌گوییم این صف‌های قرعه‌کشی تقاضای نهایتاً 50، 60 هزار دستگاه کف بازار را به 6 میلیون نفر رسانده است قطعا بحث تحریک تقاضاست . چرا ما از این سیاست غلط تجربه نمی‌گیریم! وقتی خودرویی را نصف قیمت می‌گذارید و می‌گویید حالا برو قرعه‌کشی شرکت کن، اگر این رانت را بردید که برنده‌اید و اگر نبردید هم که هیچ اتفاقی نیفتاده است و دور بعد در قرعه‌کشی شرکت می‌کنید.
*دیگر خوروسازهای فرانسوی ایران را به‌عنوان همکار حساب نمی‌کنند
این طرح معلوم است که شکست می‌خورد چرا از تجربه شکست خورده خودمان هم تجربه کسب نمی‌کنیم! در صنعت هم همین است. مسیری که ما برای همکاری با فرانسوی ها رفتیم عاقبت خوبی نداشت. در حال حاضر باید این نکته را تأکید کنم که دیگر خوروسازهای فرانسوی ایران را به عنوان همکار حساب نمی‌کنند، دلیلش هم دو دور تحریم و دو دور ضربه خوردن است این قسمت از جغرافیای دنیا برای اینها یک منطقه پر ریسک محسوب میشود! این را باید بپذیریم.
آنها قطعاً این دفعه محتاط‌تر با خودروسازان ایرانی کار خواهند کرد. اما سوال اینجاست آنها چه می‌خواهند؟ بازار هدف را می‌خواهند. بازار ما هم تشنه است . من عرضم این است اگر ما خواستیم در سال 1400 یک همکاری مجدد با هم داشته باشیم، پیش شرطش این است که خودروساز ما یک اتاق فکر را با قطعه سازش داشته باشد همان نقشه راه 1400 را بگذارند در اولویت کاریشان تا ببیند اول توانمندی داخلی تا چه میزان است. ببینیم می‌خواهند چه مسیری را بروند بعد به شرکای خارجی بگوییم سیاست ما در همکاری بین المللی این چارچوب ها است. من دانش تو را لزوما می‌خواهم. این قطعات های تک تو را می خواهم.
در زمان حاضر خودروی پژو 206 تیپ 2 در کارخانه قیمتش 110 میلیون تومان است، برای خودم واقعا سوال پیش آمده چه جور بازاری است، اگر نگوییم مهندسی شده، اگر این خودرو با قیمت 170، 180 میلیون کف بازار فروخته شود خودروساز از زیان خارج خواهد شد! وقتی هر 3 ماه یکبار قیمت ها بازبینی می شود خودروساز همچنان با زیان روبه رو است!
*خودرو باید حداقل 160درصد افزایش قیمت داشته باشد
محبی‌نژاد: خودروساز بهره‌وری ندارد درست است، خودروساز هزینه مازاد دارد درست است، خودروساز به تعداد مجلس‌هایی که از اول انقلاب تا الان تشکیل شده نیروی مازاد دارد. ایران خودرو به‌جای 65 هزار نفر نیرو الآن باید 20 هزار نفر یا 25 هزار نفر نیرو داشته باشد اینها درست است، اما باید این نکته را مدنظر قرار داد که 85 درصد قیمت یک خودرو به مواد اولیه و قطعه ربط دارد که، آن 85 درصد قیمتش 3 برابر شده است. حال اگر 15 درصد را اصلا ثابت بگیریم، سه تا 85 می شود 260 درصد، شما حداقل 160 درصد افزایش قیمت خودرو باید داشته باشید، آیا دارید؟ 3 مرحله شورای رقابت آمده افزایش قیمت داده شده 30 درصد، بقیه اش را چه کار می خواهید کنید؟ قیمت تمام شده یک دستگاه خودروی 206 که شما می‌فرمایید 160 میلیون تومان است، من می‌گویم از این 160 میلیون تومان 7 درصد بازار است، بازار درک میکند قیمت پژو 206 نمی‌تواند 110 تومان باشد.
* اگر ما تحریم نمی‌شدیم، مثلاً آینده سراتو در ایران چه می‌شد؟
شجاعی: من که خودم منتقد شورا هستم. می‌گویم شورای رقابت قیمت کوییک را گذاشته 140 میلیون تومان، رانا را گذاشته 107 میلیون! حتی اگر بخواهد رقابتی هم باشد این قیمت ها منطقی نیست. شما می‌فرمایید افزایش نرخ ارز به تمام نهادها اثر گذاشته است.
می‌خواهم به زمستان 96 برگردم. نمایشگاه کالای ایرانی، بیت رهبری، همه خودروسازان در آنجا حضور داشتند، چرا زمانی که سراتو را می‌فروختند 105 میلیون، وارداتی آن با تعرفه اش 120 میلیون بود. آنجا گردن کج کردند که اینها نرخ ارز را پایین نگه داشتند، دولت ها مصنوعی نرخ ارز را پایین نگه می‌دارند، نرخ را آزاد کنید خودروسازی ما شکوفا میشود! الان 25 هزار تومان است دلار، سراتو که در کار نیست.
حرفم این است می‌گویم اساس و ابتدای کار غلط است. شما فکر می‌کنید اگر ما تحریم نمی‌شدیم، مثلا آینده سراتو در ایران چه می‌شد ؟
اگر توان داخلی دیده نشود مشکلات حل نخواهد شد. از تولید پژو 405، 30 سال گذشته، پراید 30 سال گذشته، مدیران ارشدی هم در خودروسازی داریم که وقتی از آنها می پرسند اینها چرا 30 سال است تولید میشود؟ پاسخ این بوده که می‌خرند! همین که شما می‌فرمایید “شما چرا پراید می‌خرید؟”، من چرا باید پراید بخرم؟ به‌خاطر انحصار است! به‌خاطر اینکه پول نداریم.
ز
تسنیم: آقای خلخالی مباحث مختلفی در چرایی افزایش ساخت داخل خودروهای پسابرجامی مطرح شد به اعتقاد شما در شرایط فعلی راهکار توسعه صنعت خودرو در صورت رفع تحریم ها چیست؟
خلخالی: چند تا نکته در فرمایشات دوستان بود، یکی بحث داخلی سازی است. واقعا ما تا زمانی که وارد زنجیره تامین بین‌المللی آنها نشویم داخلی سازی بی فایده است. همین سراتویی که شما فرمودید همین است دیگر، ما مثلا همان دیسک ترمز سراتو را اگر می‌زدیم برای خود کیا می‌زدیم، یک بازار بزرگی پیدا می‌کردیم اینطور منطقی می‌شد. ولی این بدون چالش نیست، چالش های جدی وجود دارد به نظر من، یکی از مهمترین مسائلش مغایرت با اقتصاد مقاومتی است.
بسیاری از مسائل ما متأثر از تحریم است. ترکیه چرا می‌تواند این کارها را بکند؟ به خاطر اینکه این چالش‌های تحریم را ندارد ولی ما این تحریم را داریم و قرار است که یک اقتصادی داشته باشیم که از تکانه‌های خارجی مصون باشد.
ما باید روی توسعه محصول کار کنیم البته این موضوع هم خود چالش خاص خود را دارد. مهمترین چالش همین دخالت دولت است. دولت در صنعت خودروسازی خیلی دخالت میکند. مدیران هم در صنعت همانطور که شما گفتید مدیرانی هستند که دست نشانده‌اند و اصلا این ریسک را نمی‌پذیرند که وارد توسعه محصول شوند و این چالش وجود دارد.
*دولت اصلاً انحصار در صنعت خودرو را قبول ندارد
محبی‌نژاد:آقای دکتر! تا وقتی که ایران خودرو و سایپا هستند، بخش خصوصی سوم چهارم پنجم را چقدر باید حمایت کرد تا به اینها برسند و بتوانندن رقابت کنند؟ به هر حال بازار الان در انحصار اینهاست و باید بخش خصوصی اینقدر توانمند باشد تا توان مقابله با آنها را پیداکند. موضوع این است که دولت انحصار اینها را قبول ندارد یعنی اصلا با اصل کار مشکل دارد، می‌گوید که انحصار ندارند و اینها خودشان می‌آیند مدعی می‌شوند که بازار بیش از 90 درصد آن در اختیار این دو خودروساز قرار دارد.
* تا رابطه بین خودروساز و قطعه ساز را ندانیم نشستن پشت میز یک شریک خارجی اشتباه است
شجاعی: نگرانی من از همان جنسی است که آقای مهندس گفتند. فکر می‌کنم آقای دکتر خلخالی هم همین را گفت. دو سال و نیم است که درهایی کشور بسته شده است. یک نهضت ساخت داخل هم در کشور شکل گرفته است. من هم نگران آن شکنندگی این نهضت ساخت داخل هستم. تا شما رابطه بین خودروساز و قطعه ساز را ندانید نشستن پشت میز یک شریک خارجی اشتباه است.
محبی‌نژاد: آیا قبول دارید که کره جنوبی یکی از کشورهای موفق خودروسازی است؟ اگر کره را با کشورهایی مثل آمریکا، آلمان، مقایسه کنیم مشاهده می شود که نه در آن سطح، ولی تا حدی عملکرد قابل قبولی دارد. در این کشور خودروساز اصلی هیوندا است. بحث این است شما می‌گویید انحصار، الان آیا قیمت‌گذاری هیوندا در کره انحصاری است؟ من به شما بگویم مثلاً محصولات پتروشیمی به قیمت اتیلن بین‌المللی است و اصلاً دست من و شما نیست. وقتی منه قطعه ساز می‌روم ای پی دی ام می‌خرم،با محاسبه قیمت های جهانی قیمت به من اعلام می شود.
تسنیم: کیا و هیوندا با ایران خودرو و سایپای ما قابل مقایسه نیست.
هیچ چیز آنها با ما قابل مقایسه نیست. من می‌گویم فی نفسه دلیلی که آقای حسن نیا می آورد که 90 درصد بازار دست دو تا خودروساز است، من می گویم در کره 90 درصد بازار دست یک خودروساز است.
تسنیم: حداقل آنجا منافع این انحصار هم به کشورش رسیده هم به مردمش!
آفرین! این را درست کنیم. ما در کشورمان 36 تا خودروساز داریم به چه درد می‌خورد؟! ما بیاییم مثل ترکیه بگوییم یک رابطه برد-برد ایجاد می‌کنیم این چیزی که من می‌توانم تولید کنم ارزان تر به تو می‌دهم اما آن چیزی من نمی توانم یا دانش آن را ندارم از تو می‌گیرم! ما امروز داریم خام‌فروشی می‌کنیم مس را با یک بدبختی می‌بریم در چین خالی می‌کنیم انبار هم می‌گیریم بعد می‌دهیم به چینی ها. بعد می‌گوییم در قالب طرح تهاتر ارزش را خودرو بیاوریم بعد هم افتخار ملی می‌دانیم که ما تحریم‌ها را دور زدیم؟!
خلخالی: شاید من بد گفتم یا خلط مبحث شد، اصلاً من مخالف بومی‌سازی دانش فنی نیستم. تازه من مدافعش هستم این همه کارخانه رفتم. به‌جای اینکه شما بروید نفت یا گاز را صادر کنید، تبدیلش کنید به قطعه، لااقل ارزش افزوده 10برابری ایجاد کرده و سپس محصول نهایی را صادر کنید. حالا قطعات‌های تک را ندادند، برو برای خودت قطعه های تک بساز به شرط اینکه در زنجیره تولیدش ورود کنیم. می‌گویم آن را بگذاریم به عنوان خط قرمز، ورود به زنجیره تامین، تیراژ اقتصادی، صادرات، داخلی سازی حداقلی، ما کشورمان بر اساس مزیت‌های نسبی که دارد، مینیمم 40 درصد و تا 60 ،70 درصد ما مزیت نسبی تولید داخل داریم.
